Dziesiątki grobów z okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich, czyli z czasów bursztynowego szlaku odkryli archeolodzy między ujściem rzek Radomki i Pilicy, we wsi Nowa Żelazna w województwie mazowieckim. Wśród grobów kultury przeworskiej, czyli germańskich plemion związanych m.in. z Wandalami badacze odkryli groby z bogatą biżuterią sprzed około 2 tys. lat, a także militariami, częściowo zdeponowanymi tam w sposób rytualny i magiczny, zgodnie z wierzeniami z epoki.
W trakcie badań wykopaliskowych i prospekcji z wykrywaczami metali, która objęła ponad 20 arów, pozyskano 490 zabytków z metali kolorowych, żelaza, szkła oraz rogu. Odnaleziono około 65 grobów ciałopalnych.
„Badania w Żelaznej Nowej były trudnym wyzwaniem. Szczególnie dotyczy to 2015 i 2017 roku, kiedy ekspedycję musiałam organizować od podstaw. Nie było dotacji na badania, ułożyłam więc, z pomocą Oli Jarosz-Panek z Muzeum Regionalnego w Kozienicach, projekt badawczy, pt. Śladami Celtów. Partnerami projektu było, poza naszymi muzeami, Starostwo Powiatowe w Kozienicach i Gmina Magnuszew. Dzięki wspaniałej współpracy z archeolożkami z Kozienic mogłam zająć się tym co jest największą przyjemnością archeologa czyli kopaniem”
– mówi w rozmowie z Archeolog.pl Małgorzata Cieślak-Kopyt, archeolog i kierownik badań w Nowej Żelaznej.
„Okazało się, że znaczna część cmentarzyska była przykryta ponad metrową warstwą mady. Przedzieranie się przez zbitą ziemię było chyba najtrudniejszą częścią prac terenowych. Specyfika Żelaznej Nowej to znaczna destrukcja stanowiska. Zniszczone zostały groby i wiele zabytków. Mieliśmy do czynienia z przedmiotami, które były niszczone w trakcie zabiegów rytualnych: gięte, łamane, palone na stosach. Dodatkowo niszczyła groby i zabytki intensywna głęboka orka stosowana w czasach nowożytnych. W wielu przypadkach niezbędne były specjalistyczne analizy, zdjęcia RTG i konsultacje z najlepszymi specjalistami od kultury przeworskiej, aby przedmiot nazwać, określić jego kategorię czy datowanie”
– opowiada Cieślak-Kopyt.
„Największą wartością cmentarzyska jest różnorodność form zabytków. Znaleziono tu zabytki pochodzące z terenów kultury lateńskiej, prowincji Imperium Rzymskiego, z obszarów zasiedlonych przez inne plemiona germańskie i sarmackie. Najważniejszym odkryciem jest unikatowy na Mazowszu czworokątny obiekt rowkowy, wywodzący się z tradycji celtyckiej. Temat Nowa Żelazna jest na razie zamknięty. Obszar nekropoli jest obecnie niedostępny dla badaczy. W przyszłości na pewno trzeba tam wrócić i zbadać także osiedle sąsiadujące z nekropolą”
– puentuje kierownik badań archeologicznych w Nowej Żelaznej.
Badania wykopaliskowe prowadzono w 2007, 2008, 2015 i 2017 roku. Kierowała nimi Małgorzata Cieślak-Kopyt. Przez pierwsze dwa lata był to samodzielny projekt Działu Archeologii Muzeum Jacka Malczewskiego w Radomiu. W kolejnych latach w ekspedycji brały udział Aleksandra Jarosz-Panek oraz Dorota Pogodzińska (obecnie MJM) z Muzeum Regionalnego im. prof. Tomasza Mikockiego w Kozienicach w ramach wspólnych działań z Gminą Magnuszew i Starostwem Powiatowym w Kozienicach. W wykopaliskach uczestniczyli również studenci archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, którzy odbywali tu praktyki pod kierunkiem dr hab. Joanny Kalagi oraz pasjonaci historii (detektoryści) z Mazowieckiego Stowarzyszenia Historycznego „Exploratorzy.pl”.
Ostatnie dwa lata badań gabinetowych (2019-2020) zrealizowano w ramach projektu „Cmentarzysko kultury przeworskiej w Nowej Żelaznej, stanowisko 2, woj. mazowieckie, pow. kozienicki”. Projekt ten realizowany był w ramach programu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona zabytków archeologicznych. Badania otrzymały dofinansowanie zarówno z MKiDN jak i samorządu Województwa Mazowieckiego.
Nad badaniami archeologicznymi w Nowej Żelaznej patronat medialny objął m.in. portal Archeolog.pl
W badaniach uczestniczyli także późniejsi założyciele Pogotowia Archeologicznego.
